Kırım’ın Mimarisi

Mimari insanlar var olduğu süreçten beri kendini göstermiştir. İnsanoğlu bulunduğu bölgeyi kendisinin rahatça kullanabileceği düzene sokmuş, coğrafi şartlardan ve çevresel faktörlerden etkilenmemek için kendisini her zaman koruma içgüdüsüne girmiştir. Bu içgüdü mimariyi geliştirmeye sebep olmuştur. O sebepten ötürü mimarinin temeli evle başlar diyebiliriz.

Türk dünyası dediğimizde kavramımız geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır. Bu coğrafyada çadırlar, kurganlar, stupalar, türbeler ve kümbetler gibi pek çok mimari yapıya rastlamak mümkündür. Örneğin Türk çadırının günümüzdeki yansıması pek çok akademisyen tarafından türbe-kümbet olduğu kabul görmektedir. Fakat Türk dünyasında kolu kanadı kırılmış ve yorgun pek çok toprağımız bulunmaktadır. Bunlardan bize coğrafi olarak yakın olanlardan bir tanesi KIRIM.

Kırım, Karadeniz’in kuzeyinde yer alan bir yarımadadır. Bugün işgal edilmiş bir Türk toprağıdır. Kimmerlerden Moğollara, Cenevizlilerden Ruslara pek çok devletin kontrolü altına girmişse de dillerini muhafaza etmiş ve bu kontrolden dolayı pek çok tarihi yapı yapılmış ya da yıkılmıştır. Bu sebepten ötürü Kırım mimari olarak ne kadar zenginse, başka devletler tarafından da o kadar yıpratılmıştır.

Kırım mimarisi de diğer ülkeler gibi geçmişten günümüze kurulan uygarlıklardan oldukça etkilenmiştir.

Akmescitin güney doğusunda güneydoğusundaki Petrovskiy vadisinde, İskit kralı Skyluros tarafından kurulmuştur. Neapolis Antik kenti İskitler’in merkezi olmasına karşın burada antik Yunan etkisi olduğu söylenmektedir. Kentte bulunan antik mezarda 72 hanedana ait mezar bulunmaktadır. “Ayakları düşsel yaratıklar biçiminde oyulmuş bir sandukanın izleri askıçelenkler, Akanthos yaprakları ve çiçeklerle süslüdür. Burada ayrıca İskit silahları ve takıları ele geçmiştir.” Devam eden kazılarda kare planlı odalara rastlanmıştır. İskitlere ait ava gidiş, ok atma sahneleri, silah gibi pek çok alet ve süslemeye rastlanmıştır.

Kırımla ilgili çoğu bilgiye Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinden ulaşmaktayız.  Evliye Çelebi burayla ilgili “Kırım Vilayeti’nin Kahkaha Kalesi olan Mankup (Mankop) Kalesi’ne geldik. Ceneviz keferesi yapısıdır. Bayezid Velî Han zamanında Gedik Ahmet Paşa fethidir. Kale muhasara ile alınabilecek iken hücum ile yedi bin yeniçeri kırdırdığı için Gedik Ahmet Paşa katledilmiştir. İç kale kapısından doğuya yüz adım yerde Bayezid Velî Camii vardır. Üzerindeki tarihi 1056 (1646?) dır (Bu tarih de Evliya Çelebi’nin Kırım seyahatinin devridir, Sultan Bayezid Velî’ye uymaz). Bu camiden aşağıda bir müslüman mahallesi, bir mescidi, yüz evi, bir küçük hamamı, iki çeşmesi vardır.” Demiştir. Karatay Türklerinin önemli merkezi olan bu kale kutsal yerlerden bir tanesidir. Mankup kalesi çevresinde çokça Karatay Türk’ü yaşamış ve kösele işiyle uğraşmışlardır. Mankup köselesi çok meşhur bir ürünmüş.

Kebir Camii bugün Simferopol olarak adlandırılan ama Akmescit diye bildiğimiz başkent ile ilişkili olduğu düşünülen bir camiidir.  1508 yılında Hacı Abdürrahim Bey tarafından yaptırılmıştır. I. Mengli Giray tarafından Hacı Abdürrahim Bey’e bahşedilen arazi üzerinde inşa edilmiştir. Camii ile ilgili bilgileri üzerinde bulunan kitabeden öğrenildiği aktarılmaktadır. Mimari yapısı Osmanlı mimarisine benzetilmektedir. Mimarının kim olduğu bilinmemektedir.

Kebir Camii dönemin komünist rejimi tarafından çokça tahribata uğramıştır. Bir dönem hamam olarak kullanılan camii, 70lerde pornografik baskıların kullanıldığı bir matbaa haline getirilmiştir. Kırım Türkleri vatanlarına geri döndükleri zaman camiye çevrilmiştir. Şehir merkezindeki tek camii olmasından dolayı ihtiyacı karşılayamamaktadır. İşgalcilerin günümüzde bile bu camide namaz kılan halka rahat vermediklerini bilmekteyiz.

Mimar Sinan tarafından yaptırılan Han Camii (KEZLEV) Kırım’da bulunan Türk Eserlerinin en önemli örneğidir diyebiliriz. Mimar Sinan’ın Kırım’a yaptırıp günümüze ulaşan tek eseridir.   I. Devlet Giray Han, Kazan Rusların eline geçtiği zaman Moskova seferine çıkıp Rus Çarı IV.Ivan ‘ı vergiye bağladı ve daha sonra İstanbul Fatih Cami’nin bir küçük benzeri olan bu camiyi yaptırdı.

Mimar Sinan dört paye üzerinde bir orta kubbe, mihrap tarafında aynı çapta bir yarım kubbe ve yanlarda üçer küçük kubbe ile, İstanbul’da Eski Fatih Camii’nin plânını avlusuz olarak, beş kubbeli bir son cemaat yeri ile tekrarlamıştır. Fatih camii ihtişamıyla bilinirdi ve o zamanlarda çokça devlet tarafından duyulmuş veya görülmüştü. Fatih Camii döneminde Süleymaniye Camii daha yapılmamıştı. Mimar Sinan Fatih Camii’nin bir küçük versiyonunu atıf olarak topraklarımız Kırım’a yapmak istemesi aidiyetlik kazandırmak istemesinden olabilir.

Camide iki adet minare bulunmaktadır ve simetrik değildir. Biri doğu kapısına biri batı kapısının kuzeyine doğru dayalıdır. Küçük bir camide Mimar Sinan tasarım yaparken genişlik ve ferahlık hissi uyandırmıştır.

Yine Evliya Çelebi; «Gözleve şehrinin kalesi yalın kattır, 40 arşın yüksekliği, dört arşın enliliği vardır. Gözleve kalesinde 24 mihrap (cami) vardır. Onikisi selâtin camiidir, gerisi mahalle mescitleridir. En güzel ve en mükemmel olanı Bahadır Giray (Han) camiidir. Cami ve sanatlı minaresi Mimar Sinan yapısıdır. Bahçesi küçük, cemaatı çoktur. Bahçesinin karşısında bir güzel hamam vardır. Cümleden âli ve mükellef ve mükemmel Bahadır Giray Han Camii’dir. Enine boyuna kıble kapusundan mihraba kadar 150 kademdir (ayaktır). Caminin sol tarafında hanların namaz kıldığı sanat eseri bir mahfil ve cümle iki ser (adet) âmed (yüksek) minaresi vardır. Birini zelzele yıkmış ama sağ tarafında halâ mevcut minaresine hakîr çıkıp seyr ve temaşa edip, inerken yüzbeş basamak saydım ama hakka ki ser âmed minaresi musannadır. Zira Sultan Süleyman Camii’ni İslâmbol’da (İstanbul’da) bina eden Koca Mimar Sinan Ağa bin Abdülmennan’ın kândır. Laâkin bu camie göre haremi küçüktür. Ce-mâat-i kesireye malik bir cami, ferahbahş selâtindir. Bin fersah yerden kubbelerinin kurşunları şaşaa verir. Bu şehrin içinde bu camiden başka mavi kurşun ile örtülmüş kubbeli cami yoktur. Mihrap önünde sultanlar medfundur. Haremine karşı yol aşırı bir hamam vardır kim misli meğer Şam’da Defterdar Hamamı ve Sinaniye Hamamı ola. Camii Nurüddin Sultan sade çatma kiramit örtülü, cami minaresi gayet mevzun ve musannadır.» demektedir. (Evliya Çelebi, cilt 7, s. 565).

Cami depremde ciddi zarar görmüş ve minareleri yıkılmıştır. II. Dünya Savaşı süresine kadar tahribatı devam etmiş ve tamiri olmamıştır. Bu süreçte alman işgal kuvvetleri tarafından onarım yapılmıştır. 1944 sürgününden sonra domuz ahırı olarak kullanılmış ve 70lerde propaganda merkezi haline getirilmiştir. Dinsizlik-Ateizm müzesi olarak kullanılmıştır.

Bu sarayda ince kibi kozyaş tamlay,

O haremnin sağ qalğan bir taş çeşmesi,

Mönli-mönli ses çıqara ağlay-ağlay.

Topkapı sarayının küçük ama etkili bir minyatürü olarak nitelendirebileceğimiz Hansaray, günümüzdeki ihtişamını korumaktadır. Pek çok tehlike atlatan ve günümüzde sıkça duyduğumuz Hansaray, Kırım için çok mühimdir.

Görünüm olarak özellikle de Topkapı Sarayı’ndan belirgin izler taşımaktadır. İstanbul’da yetişen Kırım Hanlarının geri döndüklerinde İstanbul’da gördüklerini Hansaray’da uygulatmaları etkili olmuştur.

Evliya Çelebi Hansaray’ı; “Dört yanı kale gibi dört köşeli, kagir duvarlı bir saray” olarak anlatmakta ve çevresinin beş bin altmış adım olduğunu, dört bir yanında demir kapıların, bünyesinde de darphane, mutfak, kiler, hamam vs. yapıların bulunduğunu belirtmektedir.

Fotoğraf : Özgür Karahan – Mayıs 2003

Hansaraya girdiğimizde bizi karşılayan bu kapının adı Demir kapıdır. Saray’ın ikinci avlusuna açılır.  İtalyan mimar Alevizio Novi tarafından yapılmıştır. Rus Çarı’nın daveti üzerine Kırım üzerinden Moskova’ya giden mimar, Kırım’da alıkonulup sarayın inşasında görevlendirilince, Rönesans dönemi özelliklerini taşıyan bu eseri meydana getirmiştir.

Kapının kitabesinde ““Bu sarayın sahibi ve bu memleketin hükümdarı, ulu sultan Mengli Giray, Hacı Giray Han’ın oğlu. Allah onu ve onun nababasını her iki dünyada korusun. Bu kapı, iki karanın (Avrupa ve Asya) Sultanı ve iki denizin Hakanı (Azak ve Karadeniz), Han Hacı Giray Sultan’ın oğlu Mengli Giray Han emriyle kurulmuştur.” Yazmaktadır.

Saray’ın pek çok odası ve alanı mevcuttur. Camisinden bahçelerine detaylı bir çalışma sergilenmiştir. Hansaray bugün hala ihtişamıyla kendini ayakta tutmakta ve Kırım tarihine dilsiz tanıklık eden bir saat eseridir.

Kırım’daki mimari birkaç sanat eseriyle anlatılamayaca kadar köklüdür. Türkler tarih boyunca kültürlerini gittikleri her yere götürmüşlerdir. Mimarlık dediğimiz başlık ise geçmişten günümüze Türklerin önemle yaklaştığı bir konudur.  Kırım Türkleri’nin o dönemde Osmanlı Devleti’nde bulunan mimari eserlerin bir minyatür versiyonunu topraklarına uygulatmasının başlıca sebebi kendilerinin de bu topraklarda yaşayanlarla bir olduğunu gösterme içgüdüsü olarak adlandırılabilir.

Kırım’ın dünden bugüne çektiği acıların şahidi olan bu başlıca elemanlardan bazıları ait oldukları topraklarda ait olmadıkları zulmü görmüşlerdir. Akmescit gibi bir şehrin sosyal mecralarda arattığımızda Simferopol olarak çıkması dâhil oranın kültür mirasına hakarettir.

Bu isimlendirme tarihi unutturmaya çalışmaktadır. Başkent Akmescit geçmişten günümüze Türk varlığını sürdürmüş ve bunu mimari eserlerle kanıtlamış bir şehirdir. Bu vesileyle de bizim çıkaracağımız sonuç şudur ki; bir toprakta yapılan bir sanat eserindeki taş dizilimi bile orada kimin yaşamış olduğunu anlatır. Bizlerin bu eserlere sahip çıkması demek Kırım Türklerinin yani soydaşlarımızın varlığına sahip çıkmamız demektir.  Çünkü bu eserler dile gelse, bu toprak geçmişten günümüze bizimdir der!

Kaynakça:

-Evliya Çelebi Seyahatnamesi

-vatankirim.net

Please follow and like us: